Boazodoallu globála rievdadusaid siste Davvi-Fennoskandia duottarguovlluin
Oksanen Lauri; Vehmas Jarmo; Forbes Bruce; Jepsen Jane; Käyhkö Jukka; Aikio Antti; Horstkotte Tim; Utsi Tove; Johansen Bernt; Kivinen Sonja; Olofsson Johan
https://urn.fi/URN:NBN:fi-fe2021042718397
Tiivistelmä
Davviriikkalaš
bajimusdási dutkanovttadat (NCoE) TUNDRA (“How
to preserve the tundra in a changing climate”) lea leamaš viđajahkásaš
prošeakta (2011-15) NordForsk Bajimusdási dutkanálgaga (TRI) oassin. Dát
raporta ovttastahttá NCoE TUNDRA guovddášbohtosiid ja čohkke syntesa ovddit
dutkamušas vai sáhttá ráhkaduvvot gokčevaš govva duottarekosystemas,
dálkkádatrievdamis ja boazodoalu gaskavuođa vuorrováikkuhusas áššáigullevaš
čanusjoavkkuide.
Ođđaseamos
dálkkádatmállet ovdanbuktet, ahte 2070-logu rádjái dálkkádatdilit leat
dárbahassii lieggasat muora šaddui (>10 °C gaskamearálaš temperatuvra
geassemánuid) measta oba Davvi-Fennoskandias, earret dušše buot alimus čohkain
Skandinávia váriin. Liegganeaddji dálkkádat ovddida miestagiid ja muoraid
šaddama, ja lea ná proseassa, mii gáržžida duottar-stuoraekosystema guovllu
sakka. Einnostuvvon giđđatemperatuvrraid loktaneapmi ovddida muohttaga suddama.
Ovttas miesttašattuid viidánemiin ja suohkkumiin dat sáhttá sakka unnidit
gierraga speadjalastinnávcca (albedo) ja das lea váikkuhus, mii nanne globála
dálkkádaga liegganeami. Miestagiid viidáneami caggan ja sirkumpolára alla
speadjalastinnávccalaš duottar-stuoraekosystema seailluheapmi sáhtále dađi lági
mielde doaibmat dálkkádatrievdama goahcanvuohkin.
Šaddoborriin
lea stuora váikkuhus šattolašvuohtaservošiidda. Mearkkašahttimus šaddoborriide
Davvi-Fennosskandias gullet stuora njiččehasat (bohccot), unna njiččehasažat (ciebanat)
ja boatkkahasat (mihttárat). Dáid dárkkes váikkuhus goitge molsašuddá
eallijoavkkuid ja daid náliid dynamihka, jagiáiggiid, dálkediliid ja
šattolašvuohtaservošiid gaskka ja lea sorjavaš maid dáid eallijoavkkuid
ovttastuvvan váikkuhusas. Earenoamážit bohccuid guohtumiin lea vejolaš caggat
dálkkádaga buktin miesttaluvvama. Stuorimus vejolaš guohtonváikkuhus
muorranađat šattuide olahuvvo, jos bohccot leat báikki nalde guovllu
šaddanáigge áramuttos geassemánus ja suoidnemánu álggus. Dasa lassin guođodeamis
lea váikkuhus šattolašvuođa máŋggahápmásašvuhtii. Cakkadettiin muoraid, guhkes
miestagiid ja lieđđu rássenađat šattuid viidáneami, bohccot doalahit duoddara jalgadin,
mii lea eaktun máŋggaid čáhkedis árktalaš šaddošlájaid ceavzimii. Vaikko guođodeapmi
sáhttá árrit dáid šaddošlájaid, de intensiiva geasseguohtuma nettováikkuhus
sáhttá leat positiiva populašuvdnadásis.
Diehtagiidgaskasaš
lahkonanvuogi mielde geahčadettiin duottar ii leat dušše stuoraekosystemasearvvuš,
muhto maid sosioekologalaš vuogádat (SEV), mii sisdoallá olbmuid ja sin
doaimmaid, earret eará boazodoalu. Mearrádusdahkan doallá sisttis máŋggaid
sierra sárgosiid dán kompleksála sosioekologalaš vuogádagas ja lea dan geažil
álohii kompromissa ja das lea gažaldat árvvuin ja oaiviliin. Suoma, Norgga ja
Ruoŧa gaskkas boazodoalus leat mearkkašahtti lágaiguin mearriduvvon ja
hálddahuslaš erohusat báikkálaččat, guvllolaččat ja stáhta hálddahusas. Ávaštallon
rievdadusat dálkkádagas ja servodagain gáibidit boazodoalus vuogáiduvvama
dáidda rievdadusaide. Boahtteáigi ii leat ovddalgihtii mearriduvvon, muhto dat
iktá mearrádusaid ja doaibmabijuid ráiddus. Dán geažil sierralágán skenáriat
Davvi-Fennoskandia sosioekologalaš vuogádagaid boahtteáiggis, earret eará
boazodoalu, sáhttet govviduvvot málliin, mat vuođđuduvvet sierralágán diliide,
mearrádusaide ja doaibmabijuide.
Dáláš gealdagasat čanusjoavkkuid gaskkas – mat
dollet sisttis boazodolliid, eará eanangeavaheddjiid, sápmelaččaid ja
ii-sápmelaččaid ja hálddahusvuogádaga – bohciidit sierralágán árvvuin ja mat
gusket ekologalaš, kultuvrralaš, sosiála ja ekonomalaš dagaldagaid. Dát
gealdagasat sáhttet eastit ávkkálaš ságastallama ja čađahahtti mearrádusaid ja
sáhttet doalvut boahtteáigái, mii soaitá leat unohas máŋgasii, jos juo ii buot
oassebeliide. Dálá áigge lea ilá unnán vuorrováikkuhus ja eahpeáššálaš,
eahpedásseárvosaš ságastallan čanusjoavkkuid gaskkas. Boazodolliid
oaidninvuogis eahpečielga láhkaásaheapmi ja iešmearridanrievtti váilun
gehččojuvvo árrun ealáhussii. Mearrádusdahkama šlája buorideami várás
boahttevaš eanangeavaheami ja ealáhusa plánat ja doaibmabijut galget
plánejuvvot ovttas sierra čanusjoavkkuiguin. Historjjálaš gealdagasaid badjel
mannama várás bealahis organisašuvdna, mii doaimmalii rádjegierragis, sáhtálii
doaibmat gaskkusteaddjin sierra oassebeliid gaskkas.
Kokoelmat
- Rinnakkaistallenteet [19207]